مسجد مدرسه سردار
زیباترین مدرسه قزوین در روزگار قاجار توسط دو برادر که دارای منصب سرداری بوده و درجنگ های ایران و روس به شجاعت و لیاقت شهرت داشتند ساخته شد . حسین خان و حسن خان سردار در سال 1231قمری با احداث این مجموعه شاهکاری از معماری و هنر قاجاری را به وجود آورده اند . مدرسه در دو طبقه ، با ازاره سنگی و آجر تراش که با تزیینات کاشی همراه است ساخته شده و دارای 32 حجره است . حجره ها در دو سوی دو گوشوار که متصل به ایوان های کوچکی است بنا شده و در جلو هر حجره سکویی قرار دارد . نمای تمامی دیوارها در طبقه همکف با کاشی تزیین شده و تکرار نام محمد با خط هندسی جلوه ای خاص به آن بخشیده است . نمای طبقه دوم از طاقنماهایی با قوس صفوی تشکیل شده و لچکی های آن به کاشی های مینایی مزین گشته است . کتیبه ای به نستعلیق ممتاز از ترکیب بند محتشم کاشانی چهار سوی زیر رخبام را زینت داده و کتیبه ای مرمرین در سردر کاشیکاری شده مدرسه به زیبایی آن افزوده است . مهتابی بزرگی در جنوب مدرسه گسترده است که به مسجد سردار می پیوندد. مسجد دارای سه طاق بزرگ آجری است که گنبد فیروزه ای کوچکی بر فراز آن قرار دارد . پنجره چوبی مشبک بسیار بزرگی که حاصل هنر گره چینی است طاقنمای جنوبی مدرسه را پوشانده و درِ ورودی به مسجد از مدرسه در دل آن تعبیه شده است .
مسجد مدرسه صالحیه
مسجد – مدرسه صالحیه را باید بزرگترین مرکز علمی ایران در قرن سیـزدهم هجری دانست که توسط مرحوم ملا حاج صالح برغانی ، برادرشهید ثالث و صاحب کتاب ها وتالیفات فراوان در علوم اسلامی به سال 1262 قمری بنیانگذاری شده است . مدرسه صالحیه در سه طبقه و با گنجایش بیش از هفتصد دانشجو در روزگار خود شهرت بسیار داشته و بزرگان بسیاری همچون سیدجمال الدین اسد آبادی در آن به تحصیل پرداخته اند .مسجد که در قسمت شمالی مدرسه قرار دارد ، دارای سه در شمالی ، جنوبی وغربی است که در جنوبی آن به هشتی بزرگی باز می شود که با مدرسه مشترک است . وسعت مسجد و ستون های انبوه و استوار آن از رونق فروان در ایام پیشین حکایت دارد .
مسجد مدرسه ملاوردیخانی
با آنکه موسس مدرسه ملا وردیخانی بیش از یکصد سال پس از بنای مسجد به ساخت آن پرداخته و بنیانگذار مسجد“ حاجی ساروخان “ است ، ولی سالهاست مسجد و مدرسه را به نام مولاوردیخانی می شناسند . سال بنای مسجد 1069 و به روزگار شاه عباس دوم است که با پلی بر روی رودخانه بازار – خیابان مولوی کنونی – دریک زمان ساخته شده و در کنار کاروانسرایی قرار داشته است . مرحوم مولاوردیخان که از نوادگان حاجی ساروخان و معاصر کریم خان زند بوده ، مدرسه سه طبقه ای را در جنوب مسجد به سال 1177 تاسیس کرده که پس از مدتی دچار تخریب شده و درسال 1250 مولا وردیخان دوم –که نوه خان اول است – موفق به بازسازی آن گشته است. مسجد دارای شبستان زیرین و آب انباری است که کتیبه سردر آن اثر هنرمند بزرگ قزوینی ملک محمد و از حجاری استادانه برخوردار است.
مسجد مدرسه شیخ الا سلام
این مدرسه که در سده های پیش و به وسیله یکی از امیران ترکمان قزوین تاسیس شده ، در دوره قاجار طی دو نوبت مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته که تجدید بنای آن در 1321قمری توسط مرحوم میرزا مسعود شیخ الاسلام به افزایش مسجد و دو حیاط خلوت پیوسته به هشتی ورودی مدرسه انجامیده است. حیاط مدرسه که به جلو خان وسیع و هشتی ورودی در جانب غربی راه می یابد شکل هشت ضلعی نگینی دارد که سی و سه حجره گردا گرد آن قرار گرفته اند .غیر از حجره های ضلع شمالی تمامی حجره ها دارای ایوانچه مزین به رسمی بندی و کاشی کاری هستند .مدرس نسبتا بزرگ مدرسه در جانب شرقی واقع شده و دو ستون استوار و بلند در جلو ی ایوان آن بر آورده اند .بنای مسجد و مدرسه از آجر است و تزییناتی از کاشی و آجر لعابدار دارد . شبستان مسجد مسعودیه که در جنوب غربی مدرسه واقع است پوششی از طاق و تویزه دارد و با 14 ستون سنگی از زیر بنایی خاصی برخوردار می باشد .
مسجد مدرسه پیغمبریه
در قسمت شمالی بقعه پیغمبریه ، مسجد و مدرسه کوچکی قرار دارد که بر اساس کتیبه موجود توسط “ سارو تقی “وزیر شاه عباس دوم در سال 1054هجری بنا شده است . 11 حجره که 6 باب آن دارای ایوانچه است در سه ضلع مدرسه واقع شده و با پلکانی از سمت غربی به خیابان راه می یابند. مدرس این مدرسه در جوار مسجد – در ضلع جنوبی - بنا شده است .فضای مدرس به شکل مستطیل و فضای مسجد به صورت مربعی در ابعاد حدود 7متر است که حکم گنبد خانه نیز دارد و با یکدیگر مجموعه یکپارچه ای را ایجاد کرده اند . کتیبه سنگی دیگری نیز حکایت از آن دارد که شخص به نام “ ملاوردی بیک“ در سال 1150هجری به تعمیر این مجموعه همت گماشته است .